लाजको सामर्थ्य

‘राष्ट्रिय लज्जा’ लाज,— यो अनुभूति आज धेरै भारतवासीले गर्दैछन्, बलात्कृत केटीको मृत्युमा। हालसम्म बलात्कारलाई विशेष गरि एउटा जघन्य अनि विकृत अपराधको रूपमा प्रकाशित गरियो, एउटा विचलनपूर्ण व्यवहार जो हामी बसेको समाजबाट जन्मेको त नहुनु पर्ने। त्यसो भए किन सम्पूर्ण समाजले यो लाज आभास गर्नु? यसले यही दर्शाउँछ कि यो लाजको भावनाले ओत-प्रोत समाजले यस्तो समास्याको गम्भीरतालाई लुकाउछ जसले गर्दा यसमा निहित दानवीय अपराधको पर्दा फास नहोस् र यसलाई शक्त कानुनी नियमको आवश्यकताको मुद्दा बनाएर धमिल्याइ दिन्छ। लाज भन्ने कुरो समाजसंग अभिन्न रूपले जोडिएको छ। 

     मार्क्स भन्छन्— लाज क्रान्तिकारी भावना हो। लाजले आत्मनिरीक्षण गराउछ, यसले आफू प्रतिको प्रतिरोध कम गराउछ। सायद अब भारतीयहरू आफ्नो समाज, परिवार, संस्थान, दैनिक जीवन, मुल्य, आफ्नो सभ्यता, आफ्नो सामान्य प्रकृति र आपसी सम्बन्धहरू निहार्न र त्यहाँ पितृसत्तात्मक वर्चस्व खोज्न इच्छुक छन्। भारतीय समाज जहाँ नारीप्रतिको हिंसा सामान्य कुरा हो, अनि जहाँ स्त्रीप्रतिको माया पितृसत्तात्मक छ, आज केहि कम भएको देखा पर्दैछ। तर उक्त भनाइ किटान गरेर भन्न सकिँदैन—यो स्वयमको स्तुति गरेझैं हुन्छ। आज स्त्रीप्रतिको हिंसा केवल बाहिरी समस्या हो र यो हाम्रो सामाजिक आदर्श देखि भिन्न कार्य हो भनेर भन्न सकिन्दैन। जब फ्रान्ज फानोनले फ्रेन्च उपनिवेशवादको आतंकलाई उजागर पारे, सात्रेले भनेका थिए कि फ्रेन्चहरू, जो धेर जसो उदार र मानवीय विचार भएका मानिसहरू हुन्छन्, उनीहरूले आतंक फैलाउनु लाज महसुस गर्नुपर्ने। यसरी नै बलात्कारको निम्ति यो पुलिस र त्यो मिनिस्टर भन्दै औला उठाउन भन्दा र कसैलाई दोष्याउनु भन्दा, सम्पूर्ण समाजले आफैलाई आत्मनिरीक्षण गरे के पत्तो लाग्छ भने यो त एउटा यस्तो समाजव्यवस्थाको उपज को जो एकदमै पितृसत्तात्मक छ, जहाँ पुरुषको आधिपत्य छ अनि महिलाको अधीनता।

     यो लाजले मुख्यधाराको मिडियालाई पनि सोच्न कर लागाएको छ। भारतको मुख्यधाराको दैनिक डा टाइम्स अफ इण्डियाले यसरी लेखेको छ "दिल्लीमा भएको सामूहिक बलात्कार पिडिताको सिंगापुरको एउटा आस्पतालमा शनिबार बिहान मृत्यु भयो। यस २३ वर्षीय निर्भाया (टि।ओ।आइ। –ले दिएको नाम)-को निधनले हामीलाई धेरै दुखित तुल्याएको छ साथै हामीलाई उसको पीडाको मूल कारणहरू खोज्न बाध्य गराएको छ—त्यो हो हाम्रो पुरुषप्रधान समाजमा नारीप्रति आदरको कमि" (दिसम्बर ३०, २०१२)। नारी प्रति अनादर, पुरुषप्रधान समाज, एकदम ठीक आवाज उठदै छ। र त्यही आवाज सुनिँदैछ पनि। मिडियाले त झन् सबै समक्ष प्रस्ताव पनि राखेको छ कि, आज हामी प्रतिज्ञा गरौ हामी नारीप्रतिको हिंसाबाट आफैलाई टाडा राख्नेछौ। तर यहाँ एउटा समास्या छ। यो "प्रतिज्ञा"-ले फेरि हाम्रो ध्यान यो समाजमा निहित आन्तरिक शक्तिको सम्बन्धबाट टाडो लाँदैछ जसले यो समाज बनिएको छ, त्यो शक्तिको प्रदर्शन र आधिपत्य जो धेरै पुरुषहरू स्त्रीको दमन गरेर गर्दछन्। अब मानिसहरू आत्ममनन गर्दैछन्। उनीहरू आफै जम्मै सम्बन्धहरू मिलाउदैछन् -- दुइ र दुइ एकै साथ राख्दैछन्। उनीहरू भित्रबाट महसूस गर्दैछन् कि क्यापिटल पनिसमेन्ट र मृत्यु दण्डले त केवल समाजलाई ढाक्ने काम मात्र गर्छ, यसको चरित्र मात्र लुकाउछ। "भारतकी छोरी" -ले गर्दा आज बिस्तारै भारत आफै पनि दोषीरहेको कुरा अघि आउदैछ।सम्पूर्ण परिवार, पुरुषवादका स्तम्भहरू, परिवारको सबै स्त्रीहरू, पितृसत्ताका पिडितहरू—अहिले यो बलात्कारको खबरले उब्जाएको विरोध हेर्दैछन र आफु पनि प्रेरणा पाएर प्रश्नहरू राख्दैछन् अनि बलात्कारको रोकथाम मात्र समस्याको समाधान होइन भन्न खोज्दैछन्। 

भारतको उदय

अब प्रश्न छ कि; के यो लाज पुरुषतन्त्रको विरोधमा आन्दोलन सुरु गर्ने केन्द्र हुन्छ? कि यो पनि एउटा ‘बलात्कारको लडाई’ बनेर भारतको थुप्रै लडाईहरू जस्तै ‘छुवाछुतको लडाई’, ‘गरिबीको लडाई’, ‘जातिको लडाई’ झैँ एउटा भएर जान्छ। मलाई त झन् लाग्दैछ ‘बलात्कारको लडाई’ पनि छिटो नै हाम्रो "कडा एडमिनिस्ट्रेटर" नरेन्द्र मोदीको शब्दकोषमा पर्नेछ –जो प्रधानमन्त्री बन्ने चेस्टा गर्दैछन्। मैले आफैलाई सक्की देब्रेपन्थी त भइ पठाएको छुइन भनेर डराए पनि त मैले धेरै प्लेकार्डहरू मा देखे त्यसमा लेखिएको थियो – यौन आतंकवादलाई रोक। बलात्कारलाई यौन आतंकवादसँग तुलना गरिँदैछ, एउटा बम ब्लास्ट जस्तै। यहाँ बलात्कारलाई बाहिरिकरण गरिंदैछ, जस्तै आतंकवाद सीमापारबाट एउटा नराम्रो दुश्मन आएर हाम्रो राम्रो समाजलाई आक्रमण गरेको जस्तै। 

     मैले चेतन भगतले भनेको सुने –यो कसरी ‘नयाँ भारतको उदय’ हो ---कसरी युवा श्रेणीले यो सभ्य समाजमा बसेर फ्यातुलो कानुन र यस्तो नराम्रो घटनाको विरोध नगरेको। "नयाँ भारत", "भारतको उदय" को तर्फबाट अपराधीहरूलाई मृत्युदण्ड "क्यापिटल पनिसमेन्ट" दिनुपर्छ भनेर हामी एउटा अत्यन्तै राम्रो समाज र भारतीय मुल्यको दन्ते कथालाई साँचो बनाउन खोज्दैछौ। के ‘भ्रस्टाचार विरोध’ पछि ‘बलात्कार विरोध’ भारतका ज्ञानी माथिल्लो मध्यम वर्गका मानिसहरूको नयाँ मुद्दा बनेको छ? यो लाजले मध्यम वर्गको आत्मविश्वास र आक्रामकतालाई कम गरेको छ। 

प्रारम्भिक आक्रोश 

प्रारम्भिक विरोधहरू यो लाज अनुभव गर्ने अन्तरमनन् को निम्ति भएको थिएन। प्रारम्भिक विरोधहरूमा धेरै आक्रोश थियो। त्यो आक्रोशको लक्ष्य थियो – शिला दिक्षित, गृहमंत्री, दिल्ली पुलिस, त्यहाँका निजी बस चालकहरू । यो आक्रोशले पहिला बाहिरी कुराहरूलाई औला ठढाउने काम गर्यो। यो मुख्यरुपले आफैलाई प्रश्न गर्ने खालको थिएन। प्रारम्भमा, यो बलात्कारप्रतिको विरोध – समाजमा रहेको पुरुषवादको दमनको विरोध थिएन। वास्तवमा बलात्कारलाई बाहिरी तत्व मानियो। सभ्य समाज देखि बाहिर, यसलाई एउटा अपराध, अपराधिक घटना वा भनौ भने यसलाई बलात्कारीको मनोविज्ञानबाट बुझ्ने चेस्टा गरियो, सामाजिक सम्बन्धको पृष्टभूमिबाट होइन। बलात्कारलाई एउटा अपराधीको मनोविज्ञानको फल दर्शाइयो तर यसलाई ‘पुरुषवादको समाजमा रहेका दमन’-को रूप दिइएन। 

     यसोसले "बलात्कारको रोकथाम" मा सामाजिक रूपान्तरणको कुरै आएन। यो त कुनै पनि अधिकारिक सङ्गठनको जिम्मेवारी वा दोष देखाएर पाउन सकिन्छ। तब नेता र पुलिसले यो समस्याको समाधान निकाल्नु पर्ने हो भन्ने कुरा सुन्न पाइन्छ। यसले समाजमा रहेको पुरुषवाद जसको अस्तित्व नकार्ने सकिन्दैन, त्यसलाई सबै दोषबाट मुक्त गरिदिन्छ। र साचोँ समाजलाई लुकाउँछ। यो उद्देश्य पाउनुको निम्ति यसले (समाजले) यहाँ ठुलो नाटक सृष्टि गर्नुपर्छ, अत्यन्त भावुक अनि आआफ्नो अनुहार लुकाउन बलात्कारीलाई मृत्यु भन्ने मन्त्र जप्दै यथार्तलाई बादलले ढाक्नुपर्छ। "बलात्कारीलाई फाँसी देउ " अनि समाजलाई यतीकै छोडिदेउ---यही हो लक्ष्य। यो मिथक राम्रो समाजलाई प्रश्न गर्नु हुँदैन। 

     त्यसैले यहाँ नारीप्रति हिंसा सधै हुँदैन। नारीप्रति हिंसा त एउटा दुर्घटना हो ---यो कहिले हुन्छ, को सँग हुन्छ थाहै पाइँदैन। नारीप्रतिको हिंसा यसरी यहाँ आकस्मिक असाधारण घटना बनाइन्छ। यो घटना १६ डिसेम्बर २०१२ –को राति घट्यो। यो घटना प्रत्येक दिन घट्छ, अर्थात् त्यहि दिन अर्कै ठाउँमा, सम्भवतः प्रत्येक घन्टामा घट्छ—तर जम्मै घटनाहरू भिन्न-भिन्नै हुन्। यी जम्मै घटनाहरूलाई दोषीहरूको पृष्टभूमि हेरेर व्याख्या गर्न सकिन्छ। उनीहरू झुपड-पट्टीमा बस्थे। त्यो बस जसमा त्यो केटी छाडेको थियो, त्यसको लाइसेन्स थिएन। तिनीहरू त्यस्तै किसिमका मानिसहरू हुन्। समाज यहाँ आफै न्यायाधीशको रूप लिन्छ अनि आफैलाई दोषबाट मुक्त राख्छ। यहाँ के अदृश्य राखिन्छ भने समाजले गर्दा नारीप्रति गरिएको हजारौं हिंसा, बलात्कार जो समाजको अभिन्न हिस्सा भइसकेको छ चाहे त्यो— नारिभ्रुण हत्या होस्, सतीप्रथा, दहेजले गर्दा मारिएको स्त्री, यौन अत्याचार, मेट्रोमा केटीहरूलाई जिस्काउने, विवाहभित्र बलात्कार देखि इज्जतको निम्ति मृत्युसम्म, यसको सुची निकै लामो छ। हिंसामात्र होइन--- यहाँसम्म कि नारीप्रतिको मायामा पनि पुरुषवादको दखल पाउनसक्छौ। एउटी उचित स्वास्नी, असल छोरी, आदरणीय स्त्री, आदर्श भारतीय नारी, महान आमा— यस्ता विचार, प्रवित्ति र झुकावले नारीहरूलाई सधैँ संकटतिर धकेलीरहेको हुन्छ, उनीहरूको आत्मविश्वास कम गराउछ अनि सधैँ डर र चिन्ता बनाइरहन्छ। यस्ता कुराहरू त झन् कहिले-काहीं घटेको अपराधहरू भन्दा डरलाग्दो हुन्छन्।

     यो आक्रोशले यी जम्मै कुराहरूलाई नदेखेको जस्तै गर्यो। तरै पनि यो आक्रोशले हामीलाई लज्जित भएको भावना दियो। यो लाजले पुरुषप्रधान समाजमा नारीमाथि पुरुषको शोषणको विरोधमा सडकमा, परिवारमा र ओछ्यानमासम्म आन्दोलन शुरु गर्न सक्छ। यसले समाजको समिक्षा गराउन सक्छ। यसले नारीलाई आफ्नो बुनियादी सुरक्षाको हक देखि अघि बढेर आफ्नो शक्ति, इच्छा, सोच अनि आफ्नो यौनतालाई स्वतन्त्र रुपमा उपयोग गर्नुमा सहायता पुर्याउन सक्छ। 

     आज यो पुरुषप्रधान समाजमा नारीहरू स्वतन्त्र छैनन्, उनीहरू बाँधीएका छन्। नारीलाई सानो बालकजस्तै असमर्थ बनाउन यो समाज अघाडी छ। भोलि गएर यो आन्दोलन सफल भयो भने पनि सायद यो कुरा बदलिँदैन होला। बरु यसले त अझै नारीप्रतिको असमर्थता बढाउनमा सहायता गर्नेछ। नारीहरू ‘सुरक्षित’ र ‘असमर्थ’ हुनेछन्। उदाहरणको निम्ति दिल्ली पुलिसले नारीहरूलाई यौन अत्याचारबाट बचाउनको निम्ति खट्छ भने पुलिसद्वारा भनिएको थुप्रै "के गर्न सकिन्छ र के गर्न सक्दैन" पनि नारीहरूले मान्नु बाध्य हुनु पर्छ। यस्तो उपायहरूले समाजमा नारीहरूको अंशग्रहण लाई प्रोत्साहित गर्छ कि गर्दैन?

सामाजिक दोष ?

उसो भए यो लाजको भावनालाई कसरी अगाडि बढाउने? के नारीवादीहरू सरकारसँग मिलेर कडा कानुन बनाउने काम गर्ने? एउटा राम्रो कडा कानुनको निम्ति शुरूवातमा नारिवादिहरू नारीप्रति भइरहेको हजारौ घटनाहरूको व्याख्या र विवरण दिन सक्छन् जस्तै-बेहुलीलाई जलाउने, दाइजोको निम्ति मृत्यु, यौन अत्याचारहरू इत्यादि इत्यादि। । नारिवादिहरू एउटा कडा कानुन बनाउनको निम्ति धेरै तथ्यांकहरू दिन सक्छन। तर के यो अहिलेको युग जहाँ कानुन र कुटनीति एउटा सरकारको फाइदाको निम्ति बनाइन्छ, त्यहाँ पुरुषतन्त्रलाई नाप्ने र दोषीले सजाई र पीडितले न्याय पाउन सक्छ? यदि हामीले यति धेरै पुलिस सुरक्षा माग्यौ भने नारीहरूलाई कर लाग्दैन होला यस्ता धेरै नियमहरू पालन गर्न जुन "तिमीहरूकै सुरक्षाको निम्ति" भनेर पुलिसले तयार पार्नेछन्।

     आज थुप्रै आवाजहरू शक्त कानुन, चाडो न्याय, बलात्कारीलाई कडा भन्दा कडा दण्ड, र एउटा बलियो देश हुनु पर्छ भनेर कराउदैछन्। सम्भवतः एउटा ‘तकनिकले युक्त’ अनि ‘सुरक्षा केन्द्रित’ समाधान चाँडै आउदैछ होला। नभए यो मुद्दा पनि १९ सौ शताब्दीदेखि चलिआएको एउटा " अधुरो सामाजिक सुधार " बन्नेछ। जसरी सतिप्रथाको विरोध, विद्वाले फेरि वैवाहिक जीवन अप्नाउन सक्ने ,छुवाछुतलाई हामी सामाजिक खराबी मान्छौं त्यसरी नै नारीप्रति हिंसा पनि सामाजिक खराबी भनेर चिनिनेछ। साँच्चै यो "सामाजिक खराबी" नै हो। तर के छुवाछुत जस्तै नारीहरू प्रतिको हिंसा पनि एउटा राम्रो समाजमा हानिकारक वृद्धि हो जस्तो गान्धीले सोच्थ्यो होला? या यो समाजको अभिन्न अंग हो?

     आज यो लाज, यो आन्दोलन एउटा कुशल नीति बनाउने, शक्त कानुन बनाउने विचारविमर्श तर्फ मात्र जान हुँदैन। यहाँ अझै कडा आक्रोश चाहिन्छ, यो लाज लाई दर्शाउन, यो समाजको आलोचना गर्न। आज यो आक्रोशलाई संकुचित पारेर—मंत्री, पुलिस, कडा कानुनसम्म मात्र सिमित नराखेर हामीले ती मुद्दाहरूपनि उठाउन पर्नेछ जहाँ नारीप्रति हिंसा र बलात्कार स्वयं सरकारले गराउँछ। उत्तरपूर्व र जम्मुकश्मीरको खबरहरू हेर्नुहोस्। अथवा राजस्थान राइफलले कुनान पोशपोरामा ३० जना महिलाको बलात्कार गरेको खबर। अथवा खैरलंजी मा एउटी दलित महिलाको बलात्कार र मृत्यु। यस्ता घटनाहरूको सुची धेरै लामो छ। यी घटनाहरू आकस्मिक, नराम्रो नीति र सामाजिक भ्रष्टाचारको फल होइन। यो त स्वयं सरकारले पितृसतात्मक हिंसाको माध्यमबाट आफ्नो शोषण चलाउन जानीबुझी चलाएको रणनीति हो।

सरोज गिरी 

(अनुवाद : पारस दाहाल)